Vertrouwen in ooit nog Elfstedentocht daalt

De Elfstedentocht is Nederlands grootste eendaagse sportevenement. Sinds 1909 is de tocht, bestaande uit een wedstrijd van 200 kilometer door de Friese Elf Steden en aansluitend daarop een toertocht, 15 keer gehouden. Ging dat in eerste instantie met een behoorlijke regelmaat (in 1963, 54 jaar na de eerste tocht in 1909 werd de 12e al gehouden), vanaf 1963 zit de klad erin en hebben we nog maar drie Elfstedentochten gehad. De laatste daarvan was op 4 januari 1997, de komende winter dus precies 24 jaar geleden.

Waarom is de Elfstedentocht zo mythisch geworden?

Dat heeft waarschijnlijk met de heroïsche editie van 1963 te maken. De Tocht der Tochten werd toen op 18 januari onder erbarmelijke omstandigheden gehouden. Bij de start vroor het 18 graden. Aan het begin van de ochtend zag het er nog vriendelijk uit, maar in de loop van de dag stak een harde noordoostenwind op. Het Friese landschap, waar 20 centimeter sneeuw lag, veranderde daarbij in een stuivende poolwoestijn.

De deelnemers aan de wedstrijd en aan de toertocht zagen soms geen hand voor ogen. Verder waren de gevoelstemperaturen zo laag dat steeds meer deelnemers met bevriezingsverschijnselen te maken kregen. De organisatie besloot de deelnemers aan de toertocht in de loop van de dag dan ook van het ijs te halen.

De wedstrijd werd uiteindelijk door Reinier Paping gewonnen. Na hem wisten nog 56 andere van de oorspronkelijk 568 gestarte wedstrijdrijders de tocht binnen de tijd te voltooien. Van de 9294 deelnemers aan de toertocht bereikten slechts 69 de eindstreep.

Verlangen naar vervolg nam epische vormen aan

Omdat het vervolgens tot 1985 zou duren voordat er weer een Elfstedentocht werd gehouden, kregen de beelden uit 1963 alle tijd om zich in ons collectieve geheugen in te graven. De Elfstedentocht als merk werd net zo groot als die ene editie van de Tocht in 1963. Het verlangen naar een vervolg nam in de loop van de tijd epische vormen aan.

Dat vervolg kwam er in de jaren zestig en zeventig niet, ook al beleefden we in 1979 wel een strenge winter, met alles erop en eraan. Het sneeuwde alleen teveel om de Tocht ervan te laten komen. De organisatie probeerde het parcours wel te prepareren, soms zelfs met graafmachines op het ijs, maar die zakten er doorheen en het lukte niet.

De winters van de jaren tachtig

In 1985 zag het er ineens wel goed uit. Een eerste poging in januari moest worden afgeblazen, maar in februari zette de winter nog een keer aan. Uiteindelijk ging de kogel door de kerk. De magische datum werd 21 februari. Tot overmaat van ramp viel in de nacht, voorafgaande aan de tocht, de dooi in. Maar de organisatie kon niet meer terug. Alles was in gereedheid gebracht. Het werd een dag billenknijpen en het ging goed. Evert van Benthem won de natte tocht en een heel fors deel van de toerrijders redde het eveneens.

Een jaar later was het weer zover, toen op 26 februari en op een prachtige winterdag. Ook in 1987 beleefden we een strenge winter, maar toen was het land Elfstedenmoe. Nog eens tien jaar later, op 4 januari 1997, werd de tot nu toe laatste Elfstedentocht verreden, met Henk Angenent als winner en nog steeds de regerend kampioen.

Nu lukt het niet meer

Inmiddels zijn we bijna 24 jaar verder. Alleen tijdens de vorstperiode van februari 2012 liep de Elfstedenkoorts nog even op. Twee weken behoorlijke vorst leidden ertoe dat zich op de Friese wateren een mooie ijslaag vormde. Helaas sneeuwde het ook een keer, waarna vrijwilligers en militairen werden ingezet om het parcours schoon te vegen. De rayonhoofden kwamen één keer bij elkaar, maar brachten zoveel knelpunten met zich mee dat verder nadenken, ook met het oog op de ongunstige weerkaarten, geen zin meer had.

Waarom wordt het lastig?

Er zijn veel redenen om aan te nemen dat een nieuwe Elfstedentocht er in de toekomst niet meer van zal komen. Eén daarvan is dat we tegenwoordig met veel hogere watertemperaturen aan de winter beginnen dan vroeger. Kijk naar het weer van de laatste weken. We zitten al in de twee helft van november en nog steeds wordt het tussen 10 en 15 graden, in het zuiden soms zelfs nog iets warmer. De watertemperaturen blijven navenant hoog en dat is geen beste basis voor ijs in de opvolgende winter.

Waar de organisatie minimaal 15 centimeter ijs wil hebben, is er door het warme water meer vorst nodig dan vroeger om het zover te laten komen. We krijgen juist minder vorst. Die twee tegengestelde bewegingen maken dat de kans op ooit nog eens een herhaling van de tocht heel snel terugloopt. Met het oog op de doorzettende klimaatverandering bereik je dan snel het punt dat het echt niet meer kan. En mogelijk hebben we dat al bereikt.

De organisatie zou kunnen overwegen om de wedstrijd en de toertocht van elkaar los te koppelen, in een poging om de kansen de komende jaren te verbeteren. Tot nog toe ligt die optie niet officieel op tafel en is het standpunt dat wedstrijd en toertocht onlosmakelijk aan elkaar verbonden zijn. Maar als het nog lang duurt, weet je maar nooit of ook in dat standpunt op termijn toch ook niet enige beweging gaat komen.

Kun je de Tocht nog wel organiseren?

Een andere vraag is of je de Tocht, als het één van de komende jaren alsnog mogelijk zou blijken te zijn, nog wel op een verantwoorde manier kunt organiseren. Door zijn mythische status mag je verwachten dat het land helemaal gek wordt als het eenmaal zover is. Er wordt in dat geval in Friesland met enorme mensenmassa’s rekening gehouden. De vraag is daarbij in hoeverre zoiets nog in goede banen te leiden valt. Daarbij zou het natuurlijk het toppunt van jammer zijn als die ultieme kans zich in de komende maanden al zou voordoen, middenin de Coronapandemie. Dan ligt er ineens toch wel een heel lastig vraagstuk op tafel.