De tornado’s van 4 juni 2019

Een groot deel van Nederland kreeg op 9 juni 2019 te maken met zware onweersbuien, die vanuit het zuidwesten het land binnentrokken. De buien gingen gepaard met hagel, zeer zware windstoten en heftig onweer. Het KNMI gaf dan ook niet voor niks code oranje uit. Er werden deze avond en nacht door het KNMI 100.000 bliksemontladingen geteld en lokaal werden windstoten gemeten boven 100 km/u. Er was dan ook flink wat stormschade, met name in Oost-Nederland.

Media schreven snel over het noodweer, eerst kwamen de beelden vooral uit Rheden, maar vervolgens uit steeds meer plekken in het noorden en oosten van het land. Aan de schadebeelden kon de volgende dag al worden geconcludeerd dat sprake is geweest van meerdere tornado's. Later kon dit aantal verder worden uitgebreid door alle ooggetuigenverslagen die wij hebben ontvangen.

Om erachter te komen wat precies is gebeurd tijdens deze dinsdagavond, zijn we begonnen met het bekijken van de synoptische situatie van het weer. Wat vertellen de weerkaarten ons? Vervolgens zijn natuurlijk de eigen waarnemingen gebruikt uit Gelderland (meerdere meteorologen zijn zo snel mogelijk naar verschillende schadeplekken gegaan). Maar er was nog veel meer schade in grote delen van Oost-Nederland. Daarvoor zijn filmpjes, berichten en foto’s uit diverse media gebruikt. Ook hebben wij ruim driehonderd mails gekregen en dan hebben we het nog niet eens over alle twitter- en facebookberichten die mensen ons stuurden, waarvoor heel veel dank! Met hulp van Nadia Bloemendaal zijn deze meldingen op de kaart gezet. Tot slot werd met hulp van het KNMI een uitvoerige radaranalyse gedaan. Dit was niet altijd even makkelijk, omdat de radar werd afgeschermd door de hevige neerslag. We kunnen niet overal uitsluitsel geven over het al dan niet optreden van de tornado’s, maar proberen een zo goed mogelijke onderbouwing te geven van de situatie op verschillende plekken in het land. De video verderop in dit artikel bevat meer beelden, details en smeuïge verhalen van mensen die de tornado hebben meegemaakt.

Spaanse pluim

Even kort de synoptische situatie. Op de weerkaart van Europa lag deze dinsdagmiddag 4 juni het polaire front over ons land. Dit front ligt heel vaak in de buurt van Nederland en vormt in de zomer de scheidslijn tussen warme subtropische lucht boven het Europese vasteland en koele polaire lucht boven de Atlantische Oceaan. Vanuit het zuiden trok het front in de loop van de middag als warmtefront over ons land. Het was bewolkt, regenachtig en broeierig warm. Achter het front stroomde opvallend warme lucht het land binnen. Zo werd het in Maastricht even na half 8 in de avond maar liefst 28,4 graden! In De Bilt werd de 25 graden net niet gehaald en in het noorden bleef het kwik wat achter met 19-24 graden. Verder naar het zuiden werd het snel heter, zo noteerden Duitse weerstations in Trier en Frankfurt 32 graden en in Noordoost-Frankrijk werd 35 graden gemeten.

De situatie heeft veel weg van een Spaanse pluim. In zo’n geval wordt het polaire front ten westen van ons op afstand gehouden door een hogedrukgebied boven Centraal-Europa. Met een zuidelijke stroming kan dan zeer warme en onstabiele lucht worden aangevoerd, dat gebeurde 4 juni ook. Omdat deze warme lucht boven Frankrijk snel opstijgt, vormt zich een gebied met een lage luchtdruk boven het binnenland. Daardoor ontstaat een aanzuigwerking en stroomt koelere lucht vanuit West-Frankijk richting het lagedrukgebied, geholpen door de ‘outflow’ (uitstroom van koele lucht) van de buien op het koufront. Deze koele westenwind botst tegen de hete zuidenwind. We noemen dit een convergentielijn, in de meteorologie ook wel ‘vore’ genoemd. Op deze vore ontstaan gemakkelijk zware onweersbuien.

Bovendien was er een sterke winddraaiing en -toename met de hoogte. Zo stond er op amper 1 km hoogte een windkracht 11 (110 km/u) uit het zuidwesten. Daardoor kunnen buien roteren en ontstonden supercellen. Bij dit zwaarste type onweersbuien kunnen valwinden voorkomen en in sommige gevallen ook tornado’s.

Funnel in Vlissingen voorbode van tornado’s

De verwachte heftige onweersbuien ontstonden aan het eind van de middag en aan het begin van de avond snel boven Noord-Frankrijk en België. Er probeerde zich een lijn te ontwikkelen, maar dit lukte niet. Het was een zone met heftige ‘cellen’ op de radar. Op sommige plekken viel het daardoor mee met het noodweer, terwijl het op andere plekken flink tekeer ging met hagel en zeer zware windstoten. Uit België kwamen al snel meldingen binnen van omgewaaide bomen. Ondertussen trok een supercel over Vlissingen en was zelfs een Tuba zichtbaar. Omdat de hoos de grond niet raakte, wordt gesproken over een zogenaamde ‘funnel’. Al snel werd de bekende waterhoos in de mond genomen, maar dat was zeker niet het geval. Dit was een beginnende tornado, ontstaan uit een roterende onweersbui. De hoos trok zich snel terug, maar het gaf wel aan hoe dynamisch de atmosfeer was.

Gustnado’s in Brabant?

De zone met zware onweersbuien trok met een enorme snelheid van ruim 90 km/u het land binnen. We noemen dit ook wel een Quasi Lineair Convectief Systeem. Er ontstonden namelijk flinke ‘pitten’ op een lijn, maar een daadwerkelijke lijn werd niet gevormd. Op deze losse cellen deden zich heftige weersverschijnselen voor. Ook voor de buienzone uit ontstonden enkele gevaarlijke roterende onweersbuien.

De meeste schade is dan ook ontstaan door valwinden. De buien bewogen met een snelheid van ruim 90 km/u over het land en de windsnelheid op amper 1 km hoogte was nog sterker met 110 km/u. Als deze wind tijdens een valwind doormengde naar het oppervlak zijn windstoten van ver boven de 100 km/u mogelijk geweest. Het is in deze situatie belangrijk om bij het onderscheid tornado/valwind te beseffen dat de schade die de eerste kan aanrichten niet per definitie groter is dan de tweede. Omdat ook heftige valwinden erg lokaal en kortdurend zijn, kunnen mensen dit verwarren met het passeren van een tornado.

Toch ontstond lokaal iets wat lijkt op een tornado, een zogenaamde gustnado. Gustnado’s zijn wervelachtige structuren die zich kunnen vormen aan de voor- of zijkant van een valwind. Er ontstaat dan een soort stofhoos vlak boven de grond, die geen contact heeft met de buienwolk. Alhoewel we dan niet mogen spreken van een tornado, zijn deze hozen soms net zo krachtig als een wat zwakkere tornado en veel krachtiger dan de stofhoosjes die we soms zien bij zonnig en droog weer. In o.a. Helmond werden deze hozen waarschijnlijk gefilmd die in de omgeving, waaronder Eindhoven, schade veroorzaakten. De hozen in de video lijken op gustnado’s, maar ook een échte tornado is niet uitgesloten. Op de plek waar wordt gefilmd staat namelijk relatief weinig wind, terwijl je in een situatie met een gustnado overal zware windstoten zou verwachten.

Eerste tornado Overasseltse Vennen

De onweersbuien bereikten rond 22.30 uur de omgeving van Nijmegen en gingen gepaard met heftige valwinden die veel schade veroorzaakten. Er kwamen honderden schademeldingen uit alleen al de binnenstad en het spoor van deze schademeldingen was ook breder dan 10 km. Toch zien we in deze strook met schademeldingen een opvallend spoor lopen, dat begint in de Overasseltse Vennen. Dit spoor is slechts 50 tot 100 meter breed en bevat absoluut tornadoschade. Waarschijnlijk ging het om een EF1 tornado met windsnelheden rond 150 km/u. Omdat de tornado zelf ook met ruim 90 km/u over het landschap raasde kon de windsnelheid oplopen tot ver boven de 200 km/u. Het is dan ook niet gek dat de strook bos in het natuurgebied met de grond gelijk is gemaakt! De tornado trok vervolgens recht over de binnenstad richting Lent, waarschijnlijk in iets afgezwakte vorm. De situatie is complex, omdat we in de stad zowel tornado- als valwindschade vinden. Waarschijnlijk heeft één cel de tornado geproduceerd en een andere cel de valwinden. Maar ook om een tornado heen kan het hard genoeg waaien om schade te krijgen.

De tornado trok vervolgens de Waal over richting Lent. Daar werd de boerderij van ex-collega Margot Ribberink getroffen. Zware nokvorsten werden van het dag gerukt en al haar kersenbomen zijn omgewaaid. Daarna trok de hoos over Bemmel en Huissen. Ook hier vinden we een schadespoor, maar verder ook plekken waar schade is aangericht door een valwind. Ten noorden van Nijmegen, aan de A15, staan vier windmolens die op bijna 100 meter hoogte een windsnelheidsmeter hebben. Wij hebben van Priogen Energy data verkregen van deze windmetingen.  De molens staan ten westen van het schadespoor, maar laten wel een opvallend windverloop zien. Om 22.37 uur schiet de gemiddelde windsnelheid omhoog van circa 40 km/u naar circa 120 km/u! Daarbij werd eerst de oostelijke windmolen getroffen en als laatst de meest westelijke. Bizar is daarbij, dat de ‘storm’ bij de meest westelijke windmolen tot 20.43 uur bleef aanhouden, terwijl de rust bij de andere windmolens alweer snel was teruggekeerd. Dit geeft alweer aan hoe lokaal valwinden kunnen zijn. De molens staan namelijk 350-400 meter uit elkaar. Uit een omrekening blijkt dat de wind op 10 meter hoogte ongeveer 93 km/u moet zijn geweest (10 Bft.) met windstoten rond 140 km/u. Dat verklaart de enorme schade in de omgeving door dit soort valwinden. Weerstations in de omgeving hebben deze windstoten gemist. Zo kwam Volkel niet verder dan een windstoot van 108 km/u, wat nog steeds heftig is natuurlijk.

Enorme schade in Rheden

Na Huissen houdt de schade tijdelijk op, op wat valwindschade na in Arnhem en Westervoort. Dit kan twee dingen betekenen: of de tornado trok precies over de (uiterwaarden van de) IJssel, of de hoos trok zich eventjes terug. Op de ‘gewone’ radarbeelden zien we het buiengebied naderen, met aan de voorzijde een opvallende pit en daarachter een lijntje. Met dank aan het KNMI, die naar de dopplerradar heeft gekeken, weten we dat de losse cel aan de voorzijde van het systeem, géén rotatie liet zien. Wél zien we divergerende bewegingen, wat duidt op een down- of microburst. Op de lijn is mogelijk wel rotatie geweest. De cel aan de voorzijde ging over Velp, waar inderdaad valwinden hebben plaatsgevonden met grote schade als gevolg. Ook grote bomen aan de voet van de Veluwe bij Velp gingen tegen de vlakte.

De lijn die achter de cel aankwam, ging over Rheden en veroorzaakte rond 22:45 uur een tornado. Dit is dezelfde tornado als in Nijmegen geweest of mogelijk een nieuwe. Opvallend is dat slechts 200 meter ten oosten van het tornadospoor een spoor van een valwind is te vinden. Omdat zowel de valwind als de tornado op ongeveer het zelfde moment plaatsvonden, is het een zeer complexe situatie geweest in Rheden. Omdat beide natuurfenomenen zich binnen een paar minuten afspeelden, wisten mensen niet of ze in een tornado of een valwind zaten. Qua schadebeeld zag je de verschillen wel, maar de tornado veroorzaakte niet per se meer schade dan de valwind iets verderop. Zo zijn in de wijk De Del maar liefst zeven van de negen grote bomen tegen de vlakte gegaan, maar bleven de daken grotendeels gespaard. Waarschijnlijk is deze valwind wel ‘aangewakkerd’ door de tornado. Het tornadospoor iets verder naar het westen was smaller, 50 tot 100 meter breed. Bomen lagen daar alle kanten op en daken waren soms zwaar beschadigd. Het ging om een EF1 tornado met windsnelheden rond 150 km/u. Omdat de tornado zelf met circa 90 km/u door het dorp raasde, moeten de windsnelheden lokaal nog wat hoger hebben gelegen. Dit is op de plek (meestal de rechterkant van de wervelwind), waar de wind van de tornado en de snelheid van de buien met elkaar mee koppelen. Aan de andere kant, waar beide tegen koppelen, is soms nauwelijks schade te zien. Dit maakt het analyseren lastiger, omdat de zichtbare schade dan ook op die van valwinden kan lijken, waarbij eventueel ontwortelde bomen allemaal dezelfde kant op lijken te liggen. Het verschil is dat bij een tornado een duidelijk spoor is te vinden, in tegenstelling tot bij een valwind.

Multiple-vortex

Op het moment dat de tornado Rheden verlaat, zien we uit dronebeelden dat er opeens twee tornadosporen lopen door de rijen met grote oude eiken. In Amerika komt dit vaker voor en wordt gesproken over een multiple-vortex. Dit is een tornado die verschillende vortices (meerdere hozen) bevat die rond, binnenin en als onderdeel van de hoofdwervel draaien. Deze wervels zijn alleen aan het begin van de tornado zichtbaar of wanneer condensatie en puin de wervels laten verschijnen. Deze hozen binnenin de tornado kunnen de windsnelheid nog eens met meer dan 100 km/u versterken en veroorzaken extreme vernietiging binnen het tornadospoor, waarin we dus ook stroken vinden met veel minder schade. Naast de tornado-sporen staat een huisje. De bewoonster vertelt dat ze naar buiten wilde gaan om wat spullen uit de tuin vast te zetten om haar auto te beschermen. Terwijl ze de deur opende, vliegt de deur door de druk van de tornado met een klap dicht en wordt ze tegen de wasmachine in de gang gesmeten. In haar tuin waaiden bomen om en de auto is helaas beschadigd.

De tornado trok vervolgens richting de Posbank en ontwortelde veel bomen in een smalle strook. De tornado trok over de Schietbergseweg, waar bij restaurant de Houtplaats diverse bomen om gingen. Door een bosperceel daarna, waar her en der flinke schade is ontstaan zo blijkt later uit de satellietfoto, bewoog de tornado verder naar de punt van het heideveld, waar de Posbank op ligt. In tegenstelling tot wat we tot nu toe steeds dachten, trok de tornado hierna niet door het open veld, maar door het bos direct ernaast. Daar is een groot perceel met veel schade te zien.

Vervolgens is de hoos op de Veluwe gaan slingeren, precies vanaf het punt waar we de hoogte in gaan. Uit Amerikaanse onderzoeken blijkt dat EF0-EF2 tornado’s kunnen worden gestuurd door lokale topografie. Mogelijk is dit op de beruchte 4 juni ook gebeurd boven de Veluwe. Tevens blijkt uit deze onderzoeken dat een tornado die een heuvel af beweegt, een afwijking naar rechts krijgt. Ook dit klopt met onze bevindingen en misschien verklaart dit de ‘plotselinge’ bocht naar rechts tussen de Carolinahoeve en Dieren.

EF2 bij de Carolinahoeve?

Nabij Ellecom, op de Veluwe, vinden we pannenkoekenhuis de Carolinahoeve. Dit restaurant bevindt zich midden op de Veluwe, in een open plek met eeuwenoude houtwallen met prachtige eiken. Het is inmiddels 22:55 uur. De houtwal op het weiland wordt met de grond gelijkgemaakt. Opnieuw is sprake van een multiple-vortex. De tornado komt uit het bos en wint in het open veld sterk in kracht. Vervolgens verwoest de tornado een deel van de houtwal. Tegelijkertijd komt waarschijnlijk een tweede tornado precies achter het pannenkoekenhuis naar beneden om daar de rest van de houtwal, die honderden meters lang is, te verwoesten. Andere opties zijn dat de tornado binnen enkele seconden van 50 meter naar 300 meter breedte is gegaan. Een laatste optie is dat het toch één tornado betreft, die een scherpe bocht naar rechts heeft gemaakt en zo de houtwal over de lengte heeft verwoest.

Het eerste scenario lijkt het meest reëel, omdat een tornado die met zo’n snelheid over het landschap trekt, niet zo snel in breedte kan veranderen of zo’n hoek kan maken. Een valwind is overigens uitgesloten, gezien de tornadoschade. Waarschijnlijk heeft de tornado tijdelijk het EF2 stadium bereikt met windsnelheden van ruim 200 km/u. Vervolgens trok de tornado het bos in, waar hij wat afzwakt. Als de hoos de Veluwe uit komt beweegt deze zich niet meer naar het oostnoordoosten, maar meer richting het noordnoordoosten. Natuurmonumenten spreekt van een uitzonderlijke gebeurtenis. Normaal bij stormen vinden ze schade verspreid door het hele gebied. Maar zo’n duidelijk tornadospoor hebben de huidige werknemers nog niet meegemaakt.

Dieren-Brummen-Zutphen

In Dieren werd de windhoos rond 23 uur weer krachtiger en veroorzaakte schade aan daken. Vervolgens bewoog de tornado zich door het buitengebied van Brummen richting Zutphen. Opnieuw zien we vlak naast het tornadospoor sporen van schade door valwinden. Hele stukken met bos zijn in Brummen platgewaaid! Ook in Hall en Oeken is er schade door valwinden, maar ook het tornadospoor is nog steeds goed zichtbaar. De tornado begon ten westen van Brummen opnieuw flink te slingeren. Met de fiets was het pad goed te volgen en waren soms opvallende bochten te vinden. Mogelijk hebben de talrijke valwinden rondom deze tornado daaraan bijgedragen. Of opnieuw is een multiple-vortex ontstaan met meerdere hozen. Op plekken waar de wind van de tornado en de snelheid van buien meekoppelen, waarschijnlijk de rechterkant van de tornado (op het noordelijk halfrond beweegt de tornado meestal cyclonaal, tegen de wijzers van de klok in), kan de wind versnellen en bomen één richting opblazen. Schade lijkt dan veroorzaakt door een valwind, maar dit hoeft dus niet zo te zijn. In het hele gebied hebben mensen de tornado gehoord. Men spreekt over een aanstormende vrachtwagen of trein. Sommigen spreken over een fluitend of zuigend geluid dat steeds sterker wordt en elke keer binnen een paar minuten was verdwenen.

Nabij Zutphen (Voorstonden/Hoven) zien we het tornadospoor weer recht lopen in noordnoordoostelijke richting. Terwijl het zuiden van Zutphen wordt getroffen door valwinden, veroorzaakt de tornado flink wat schade in het uiterste noorden van de stad. Zo trekt de tornado nabij de Oude IJsselbrug de IJssel over, dwars over het IJspaviljoen. Door de druk van buiten waaien de ruiten naar binnen en is het een grote ravage. In Zutphen werd de tornado gehoord en zelfs gefotografeerd.

Via de Achterhoek naar Salland

Na Zutphen kregen we schademeldingen uit Eefde en dit liep door tot aan de Kring van Dorth, nabij Harfsen. Er was veel schade aan de natuur, ook omdat buiten het tornadospoor van tijd tot tijd valwinden voorkwamen die her en der veel bomen en gebouwen beschadigden, vooral in de omgeving van Deventer en Apeldoorn. De tornado trok Salland in en liet veel bomen afknappen in een bos bij Espelo (bij Holten). Wegen tussen Holten en Raalte werden geblokkeerd door omgewaaide bomen en afgebroken boomtoppen. Ook de bossen van de Holterberg kregen er flink van langs. De laatste melding kregen wij uit Hulsen, achter Nijverdal (23.20 uur), daarna hield het spoor op. Het kan zijn dat de tornado, die ten zuiden van Nijmegen is begonnen, 50 minuten heeft doorgeraasd tot aan Hulsen. Dit is een afstand van circa 90 km hemelsbreed! Gezien de synoptische situatie, kunnen ook meerdere, soms kortdurende, tornado’s actief zijn geweest op dezelfde lijn uit één of meerdere buiencellen. We bestempelen de tornado van Nijmegen-Hulsen als één tornado, die zich mogelijk af en toe heeft teruggetrokken.

Korte maar krachtige tornado in Ommen

Korte tijd nadat de vorige tornado was uitgeraasd, kwam er bij Ommen rond 23.25 uur een nieuwe tornado naar beneden. Deze was kort, maar zeer heftig en kan aan de schadebeelden worden geclassificeerd als een EF2 tornado met windsnelheden die richting 200 km/u gaan over een lengte van circa 2 km. De schadebeelden liegen er niet om. Daken raakten een groot deel van hun dakpannen kwijt, een caravan waaide om. Een trampoline uit het dorp werd meegenomen en kwam in de wei tegen bomen tot stilstand. Aan de rand van Ommen won de hoos verder in kracht en werd een compleet nieuw huis met de grond gelijk gemaakt. Bij de buren was niets aan de hand. Vervolgens trok de tornado het bos in en liet daar een verwoestend ‘Amerikaans’ schadespoor achter. Geen één boom in het spoor bleef staan, opvallend was het grote aantal afgeknapte bomen. De bomen lagen in verschillende richtingen. Het spoor was hooguit 50 tot 100 meter breed.

De tornado van Hoogeveen

De buien trokken snel verder en niet veel later werd het uiterste oosten van Hoogeveen getroffen door de volgende tornado. Deze was iets zwakker dan de vorige variant in Ommen, maar veroorzaakte toch een hoop schade. Op het vliegveld van Hoogeveen werd een oude loods, met daarin twee oldtimer vliegtuigen, compleet verwoest. Delen van de loods lagen 50 meter verderop, golfplaten werden om bomen gekruld, een meterslange spoorbiels werd 150 meter verderop gevonden, golfplaten werden over een grote fabriekshal geblazen en kwamen 250 meter verderop terecht en isolatiemateriaal werd zelfs kilometers verder in de omgeving teruggevonden! De loodsen aan weerszijden waren vrijwel onbeschadigd.

Drie op een rij!

Niet alleen Hogeveen werd getroffen, verder naar het westen veroorzaakten de onweersbuien even na 23 uur met name over drie stroken flink wat schade. Opnieuw lijkt sprake te zijn van verschillende tornado’s. De eerste mogelijke tornado ontstond vlak ten zuiden van de IJssel bij Kamperveen en trok tussen IJsselmuiden en de dorpjes Wilsum en ’s-Heerenbroek richting het noordnoordoosten. Op de Zwolseweg werd op veel plaatsen (valwind)schade gemeld, maar er was ook een mogelijk tornadospoor te vinden. Boomtoppen en takken waren afgedraaid en lagen verspreid over de weg en in de weilanden. Een huis was dakpannen en nokvorsten kwijt. Omdat deze mogelijk hoos vervolgens een stukje parallel aan de Sonnenbergweg trok, lagen alle takken links van de weg in de wei. Het schadespoor was kort en smal en lijkt verder in noordelijke richting op te houden. Waarschijnlijk is dit het werk van een EF0 tornado. Daarbij moet wel gezegd worden dat het een agrarisch gebied is met weinig bebouwing en natuur.

Precies op de lijn verder naar het noordnoordoosten vinden we opnieuw stormschade in Genemuiden en Zwartsluis, met daartussen onderbrekingen. Vooral in Zwartsluis ging het er heftig aan toe. De schadebeelden doen denken aan een valwind, zeker in Zwartsluis waar het spoor veel breder is. Vervolgens stopt de schade, maar uit Kolderveen, Nijeveen en Havelte kwamen opnieuw meldingen. Alles ligt in dezelfde lijn met de eerdere schade, maar lijkt ook in dit geval valwindschade. Mogelijk is in Nijeveen meer aan de hand. Daar werden grote oude eiken van meer dan 200 jaar oud ontworteld en bij een boerderij waaiden betonnen muurtjes om en had de trekker geen ramen meer! De boerderij werd van zijn golfplaten beroofd en delen van het dak vlogen tientallen meters door de lucht. In dit geval kan ook sprake zijn geweest van een gustnado. De boerderij ligt namelijk net west van het schadespoor, waar waarschijnlijk sprake was van een valwind.

Iets verder naar het westen op de lijn Kampereiland-Vollenhove-Steenwijk-Noordwolde vinden we de volgende tornado. De hoos was krachtiger, een EF1, en trok over het Zwarte meer en sloeg aan land op de Zwartemeerweg een gat in de bomenrij. Vervolgens ging de tornado precies over natuurcamping de Oldenhof in Vollenhove. Daar werden tientallen grote bomen ontworteld en maakten campinggasten een traumatische ervaring mee. Één eik viel op een tent, 20 cm naast slapende mensen. Het is een wonder dat er geen slachtoffers zijn gevallen. Ook verder naar het noorden vinden we in de hele lijn schade en het totale spoor is ongeveer 40 km lang.

De laatste van de drie trok over Emmeloord en had een lengte van ongeveer 2 km. Dit lijkt het werk van een EF0 tornado. Dakpannen werden van huizen gezogen en enkele bomen legden het loodje. Verder naar het noordoosten vinden we schade in de omgeving van Wolvega, Nijelamer en Mildam. Het lijkt erop dat deze schade door valwinden is veroorzaakt. Het spoor is vrij smal, maar bomen liggen dezelfde kant op. Toch is de situatie wel verdacht, omdat het precies in lijn ligt met de ‘Emmeloordtornado’. Het is niet uitgesloten dat zich in deze omgeving ook hoosachtige verschijnselen hebben voorgedaan.

Ook tornado’s in het noorden?

Terwijl de buien verder naar het noorden trekken, zien we het Quasi Lineair Convectief Systeem langzaam veranderen in soort boogecho. Deze boog veroorzaakt regionaal valwinden, maar nog steeds komen hoosachtige verschijnselen voor. Dit is niet het geval in Appelscha. Daar waaien rond 23:40 uur tientallen bomen om, allemaal in dezelfde richting. Verder naar het noorden in het Fochteloërveen, ten noorden van Oosterwolde, vinden we een smalle strook met enorme schade. Hier is waarschijnlijk sprake geweest van een tornado. Grote bomen zijn afgebroken en de weg over gevlogen. Ook zijn bomen kaalgeplukt van takken.

We krijgen veel meldingen binnen van stormschade uit het noorden van Drenthe en verspreid over de provincie Groningen. De buien kwamen hier rond middernacht aan. Alleen in de provincie Groningen waaiden al 500 bomen om. Vrijwel alle schade lijkt veroorzaakt te zijn door krachtige valwinden, bijvoorbeeld in Eppenhuizen, waar hoge populieren op een boerderij zijn gewaaid. Vrijwel overal liggen de bomen in dezelfde richting. Alleen in het (zuid)westen van de stad Groningen zouden we een schadespoor kunnen herkennen dat in noordoostelijke richting loopt, via Noorderhoogebrug, Noordwolde en Bedum richting Eppenhuizen. Dit spoor bevat wel veel onderbrekingen, maar een mogelijk hoos, al dan niet gustnado, is niet uitgesloten.

De Achterhoek en Twente

Nadat een EF2 tornado om 23.10 uur in het Duitse Bocholt, vlakbij het Achterhoekse Dinxperlo, Aalten en Woold, auto’s omver werpt, circa honderd bomen ontwortelt en grote schade veroorzaakt aan negen huizen, lijkt het in de Achterhoek mee te vallen. Hier en daar waaien bomen om zoals in Eibergen, Neede en Gelselaar, maar van hoosachtige verschijnselen is geen sprake. In Twente waaien in de omgeving van Diepenheim, Boekelo, Enschede en Oldenzaal bomen om, maar ook hier gaat het, gezien de schadebeelden, om valwinden. Dit geldt niet voor Haaksbergen. Daar trekt een EF1 tornado over een gebied van circa 2 km in noordnoordoostelijke richting. De schade bij een boerderij in het spoor is enorm. De helft van alle dakpannen waaide weg en achter de boerderij staat bijna geen boom meer overeind. Meerdere schuren zijn ingestort en de caravan en auto zijn ‘total loss’. Ook verderop zijn veel bomen omgewaaid en de tornado ging over een weiland waar schapen grazen. De schapen maken het goed en konden zichzelf in veiligheid brengen.

Conclusie: tornado-uitbraak van de eeuw!

Er mag van een wonder worden gesproken dat deze avond geen gewonden zijn gevallen. Ten minste acht tornado’s zijn geïdentificeerd en dan zijn er ook nog twijfelgevallen. Zoiets is deze eeuw nog niet eerder voorgekomen. De tornado’s hadden de kracht van een EF0 (tot 137 km/u) of van een EF1 (tot 178 km/u). Mogelijk heeft de tornado tussen Nijmegen en Hulsen en in Ommen het EF2 stadium bereikt met daar windsnelheden tussen 179 en 218 km/u. De schade was daar op sommige plekken aanzienlijk en past niet bij de zwakkere tornado’s. De tornado met het langste pad begon ten zuiden van Nijmegen en heeft 50 minuten doorgeraasd tot aan Hulsen. Dit is een afstand van circa 90 km hemelsbreed!

Veel schade in ons land is ontstaan door valwinden. De buien bewogen met een snelheid van ruim 90 km/u over het land en de windsnelheid op amper 1 km hoogte was nog sterker met 110 km/u. Als deze wind tijdens een valwind doormengd naar het oppervlak zijn windstoten van ver boven de 100 km/u mogelijk geweest. In dit geval moet worden beseft dat een tornado op zichzelf niet meer schade aanricht dan een valwind. Bij een tornado is sprake van een intens schadespoor, maar een valwind richt op een veel grotere schaal schade aan die net zo heftig kan zijn. Bovendien kunnen ook valwinden erg lokaal en kortdurend zijn, waardoor mensen en media dit makkelijk verwarren met het passeren van een tornado.

Toch was er regionaal dus zeker sprake van tornado’s, acht stuks ten minste, die met ruim 90 km/u over het land raasden. Windsnelheden hebben lokaal ver boven 200 km/u gelegen. Dit lijkt het geval te zijn bij o.a. de Carolinahoeve en in Ommen. Dit is op de plek (meestal de rechterkant van de wervelwind), waar de wind van de tornado en de snelheid van de buien met elkaar meekoppelen. Aan de andere kant van de hoos, waar beide tegenkoppelen, is soms nauwelijks schade te zien. Dit maakt het analyseren lastiger, omdat de zichtbare schade dan ook op die van valwinden kan lijken, waarbij eventueel ontwortelde bomen allemaal dezelfde kant op lijken te liggen. Het verschil is dat bij een tornado een duidelijk spoor is te vinden, in tegenstelling tot bij een valwind. Het complexe aan deze avond is dat zowel valwinden als tornado’s voorkwamen en er mogelijk ook in de valwinden hoosachtige verschijnselen hebben plaatsgevonden (gustnado’s). Daar komt bij dat mensen en media soms valwinden als een tornado beschreven, of andersom.

Tijdens het onderzoek hebben we veel gehad aan dronebeelden. Zowel van Rheden als van de Posbank zijn dronebeelden gemaakt en daarin is het tornadospoor schitterend te zien. Ook uit Ommen en de omgeving van Vollenhove kwamen nuttige beelden. Hoe sneller deze beelden worden gemaakt, hoe nuttiger deze zijn voor het onderzoek. In Nederland wordt schade namelijk snel opgeruimd, waardoor vaak een paar dagen later veel van het schadespoor alweer is verdwenen. Bij een volgende tornado zou het dus zeker lonen om na schademeldingen zo snel mogelijk een drone de lucht in te sturen. Dan wordt aan het schadebeeld ook snel duidelijk of het een valwind of een tornado betreft.

Hoe bijzonder is dit?

In Nederland zijn tornado’s niet ongewoon, jaarlijks komen 2 of 3 tornado’s voor en meestal gaat het om een EF0 tornado met windsnelheden onder 138 km/u. Daarnaast ontstaan jaarlijks nog tientallen (zwakke) wind- en waterhozen, vaak in de kustgebieden. Een EF1 tornado, met windsnelheden tot 178 km/u, komt eens per 2 à 3 jaar voor en een EF2 met windsnelheden van ruim 200 km/u is nog wat zeldzamer. Een ware uitbraak zoals afgelopen 4 juni is echter wel zeer zeldzaam, omdat een tornado in Nederland incidenteel voorkomt en niet op grote schaal.

De uitbraak kan niet worden gekoppeld aan klimaatverandering. In de vorige eeuw kwamen ook wel eens tornado-uitbraken voor en vier keer was zelfs sprake van een nog veel krachtigere tornado met veel slachtoffers als gevolg. Ook deze tornado’s hadden sporen die tientallen kilometers lang waren en soms kwamen meerdere tornado’s voor op dezelfde dag.

Weer.nl wilt iedereen bedanken die ons vorig jaar op wat voor manier dan ook heeft geholpen bij dit onderzoek, in het bijzonder Nadia Bloemendaal, Bram van 't Veen en Michiel Baatsen. Delen van dit artikel zijn gebaseerd op Bloemendaal et al, "Oost-Nederland geteisterd door extreem weer op 4 juni 2019", wat gepubliceerd is in Meteorologica.