Opwarming boven Noordpool zet weer op z'n kop

Was er in de winter van 2020 op het Noordelijk Halfrond nauwelijks sprake van winterweer, dit jaar lijkt het veel makkelijker te gaan. En ook al is Nederland tot nu toe vrijwel overal buiten gebleven, ook bij ons verloopt de winter heel anders dan de vorige. Niet alleen zijn de temperaturen een stuk lager, het is ook rustiger. Alleen de regen is nog niet uit het beeld verdwenen.

Waarom is het dit jaar zo anders?

Hoe komt het toch dat deze winter zo anders verloopt dan de vorige? Voor het antwoord moeten we het hogerop zoeken, helemaal in de stratosfeer, de luchtlaag boven grofweg 10 tot 15 kilometer hoogte in de atmosfeer. In die stratosfeer is boven de Noordpool iets bijzonders gebeurd. Het wordt een plotselinge opwarming van de stratosfeer genoemd, in het Engels een ‘Sudden Stratospheric Warming’ (SSW). Die SSW is de veroorzaker van het bijzondere weer op het Noordelijk Halfrond van dit moment en in de komende weken kan nog veel meer volgen. Ook bij ons.

Je kunt de atmosfeer boven onze hoofden eigenlijk als een soort flatgebouw met meerdere verdiepingen zien. Zo hebben we het niveau waarop wij met z’n allen leven; het niveau van het weer van alledag. De aanjager van dat weer ligt op niveau 2 en is de straalstroom, een smalle band met hoge windsnelheden die zich op een hoogte van globaal 10 kilometer bevindt en het hele Noordelijk Halfrond omspant. Daar weer boven ligt de stratosfeer, waar je op een hoogte van 20 tot 25 kilometer een andere straalstroom, de zogenoemde Poolwervel aantreft. Ook dat is een band met hoge windsnelheden die het hele noordpoolgebied omspant, meestal als een cirkel.

Normaal is de wind vooral westelijk

Omdat op het Noordelijk Halfrond de koude lucht in het Poolgebied (bijna) altijd middenin alle beweging ligt, waait de wind op al die verschillende niveaus in het flatgebouw (de atmosfeer) meestal uit westelijke richtingen. Iedereen weet dat als de wind bij ons in de winter uit het westen waait, we in Nederland naar winterweer wel kunnen fluiten. Denk aan de winter van het afgelopen jaar. Daarbij komt dat als er om het Poolgebied een straffe westenwind waait, de kou die zich daar bevindt goed vast wordt gehouden en eigenlijk geen kans heeft om naar het zuiden weg te stromen.

Pas als de westelijke wind verslapt, kan het interessant worden. Dan wordt de kans groter dat koude lucht vanuit het Poolgebied wel naar het zuiden uitbreekt. En als je er dan mee te maken krijgt, zit je ineens middenin de winter. Deze winter gebeurt dat vaak, op allerlei plaatsen.

De SSW heeft het weer op zijn kop gezet

Zoals gezegd, speelt die plotselinge opwarming van de stratosfeer boven de Noordpool, die SSW dus daar een belangrijke rol in. Na een lange voorgeschiedenis is de lucht in de stratosfeer boven de Noordpool vorige week in een snelle daling terechtgekomen. Dalende lucht warmt volgens de gaswet op (in tegenstelling tot stijgende lucht die afkoelt). De temperatuur in de bovenste etage van onze atmosfeerflat boven de Noordpool is daardoor in korte tijd met vele tientallen graden gestegen, van rond -85 graden tot tussen -30 en -40 graden; nog steeds koud. Dit gebeurt overigens op zo’n grote hoogte dat je daar aan de grond, op leefniveau helemaal niks van merkt.

Wel is het weer in de stratosfeer boven de Noordpool hiermee op zijn kop gezet, want nu bevindt zich middenin al het gewoel juist relatief warme lucht. De Poolwervel heeft hierop gereageerd. Hij waait niet meer vanuit het westen, maar vanuit het oosten en lijkt dat nog ongeveer 10 dagen zo te blijven doen. Helemaal bovenin het flatgebouw is de wind nu dus omgekeerd, en dat heeft invloed op wat daaronder gebeurt. De straalstroom, op niveau 2, wordt nu door de Poolwervel erboven afgeremd. We zien dat op de weerkaarten terug. Daar is de straalstroom nu lang niet zo sterk meer als in de vorige winter en trekken er makkelijk grote bochten in. De vaart is er helemaal uit.

Koude lucht stroomt makkelijker van de Noordpool weg

Ook heeft zich in de dalende lucht boven de Noordpool een hogedrukgebied gevormd. Dat is van belang omdat de grondwind daar vanuit het oosten omheen waait. Koude lucht kan met een hogedrukgebied boven de Noordpool en een oostelijke wind daar makkelijker naar het zuiden wegstromen dan met het lagedrukgebied dat daar normaal ligt. De kans op uitbraken van kou vanuit de Noordpoolregio is daarmee nu een stuk groter geworden.

En zo is het te begrijpen waarom steeds meer gebieden op het Noordelijk Halfrond nu met uitbraken van Arctische kou te maken hebben. Veel extreem koude lucht is op allerlei plaatsen van de Noordpool naar het zuiden gestroomd en wordt nu door het weer van alledag heen en weer gepompt. In Spanje, Siberië, Scandinavië, Zuid-Korea, China en Japan weten ze al wat dat betekent. Het is wachten op het moment dat ook wij in Nederland aan de beurt komen.