Winterinval: een gids voor al het bijzondere dat kan optreden

Het bijzondere van de komende dagen is dat twee extreme luchtsoorten precies boven onze hoofden op elkaar botsen. Het gaat om arctische, van de Noordpool afkomstige lucht die de afgelopen weken het noorden van Europa is binnengeslopen en behoorlijk warme, subtropische lucht die vanuit Spanje op ons afkomt. Dit soort botsingen komen in Amerika vaak voor, maar in Europa bijna nooit. Bij ons, in het gematigde klimaat dat wij hebben, zitten er meestal meerdere stappen tussen.

Omdat de verschillen tussen de twee luchtsoorten die op elkaar botsen zo groot zijn, kunnen zelfs in een land als Nederland de komende dagen over kleine afstanden enorme verschillen in weerbeeld optreden, variërend van totaalwinter met sneeuwjachten en temperaturen ver onder nul, via ijsregen en ijzel bij temperaturen net onder nul tot regen bij temperaturen boven het vriespunt. Zodra de sneeuw voorbij is, komt dan de vorst, op een manier zoals we die lang niet meer hebben meegemaakt. Het kan bijzonder koud worden en ook daar horen fenomenen bij die de moeite van het bekijken waard zijn. Maar dan moet je wel weten dat ze bestaan. Daar is dit verhaal voor. We lopen alles wat de komende tijd kan gebeuren in chronologische volgorde even langs.

De windsprong

De windsprong verraadt waar de grens tussen de luchtsoorten zich bevindt. In de koude lucht is de wind oostelijk, in de zachte zuidwestelijk. Nu al is die overgang boven het noorden van het land terug te vinden. Morgen, in de loop van de middag en avond trekt hij naar het zuiden. Om ergens boven het zuiden van het land tot stilstand te komen. Dit is een plek om in de gaten te houden. Op de windsprong kunnen allerlei vormen van neerslag voorkomen., ten noorden ervan valt sneeuw. Het is de plek waar het weer omslaat. Een windsprong ligt nooit stil maar zwabbert heen en weer. Voor de betrokken gebieden kan dit grote wisselingen in het weer inhouden.

Regen

In de zachte lucht ten zuiden van de windsprong valt tijdens de spannende periode vanaf zaterdag tot en met maandag gewoon regen. Regen kennen we maar al te goed, daar is maar weinig aan uit te leggen. Het is een kwestie van over je heen laten komen.

IJzel

Rond de windsprong kan het gebeuren dat de wind aan de grond al wel oostelijk is en de temperaturen onder nul zijn, terwijl wat hogerop in de atmosfeer nog warmere lucht aanwezig is. Er valt dan wel regen, maar die is onderkoeld. Onderkoelde regen vriest meteen vast aan alle objecten waarop hij terecht komt. Op dat moment is er sprake van ijzel en krijg je ijsafzetting, niet alleen op de wegen, maar op alles waar de regen bij kan. Dit is zondag een serieuze optie op de overgangszone en is iets waar iedereen daar terdege rekening mee moet houden.

IJsregen

Als de koude luchtlaag aan de grond wat dikker wordt, maar de warme lucht op hoogte nog niet weg is, kan het gebeuren dat de regen, voordat hij de grond bereikt, alweer begint te bevriezen. Er ontstaan dan ijsbolletjes. Vaak zijn die bolletjes doorzichtig omdat ze alleen een ijslaagje aan de buitenkant hebben en de regendrup er binnenin nog vloeibaar is. Het lijkt alsnog het hagelt, maar het ziet er heel anders, wat glazig uit. Tijdens ijsregen kan het ook enorm glad worden. IJsregen kan zondag optreden in het gebied net noord van de overgangszone, zo tussen de plekken waar het ijzelt en neeuwt in. Een band met ijsregen is bijzonder zeldzaam in Nederland.

Sneeuw

Sneeuw zal ten noorden van de overgangszone dit weekend een grote rol gaan spelen, met name ten noorden van de grote rivieren, maar deels ook in het zuiden van het land. Alleen in Zuid-Limburg kan het tegenvallen. Daar, waar eerder deze winter juist zoveel sneeuw viel, blijft het dit keer waarschijnlijk lang groen. Uiteindelijk dringt de kou ook in Zuid-Limburg door, maar dan is de meeste sneeuw waarschijnlijk al gevallen. Ten noorden van de grote rivieren valt op veel plaatsen 10 tot 20 centimeter sneeuw, maar er zijn modellen die (veel) meer berekenen.

Sneeuwjachten

Omdat de sneeuwval zondag samengaat met een oostenwind die boven land tot windkracht 5 of 6 en aan zee tot een windkracht 7 of 8 kan aantrekken, zullen sneeuwjachten ontstaan. Een sneeuwjacht is sneeuw die door de wind wordt opgejaagd en veel hinderlijker is dan gewone, dwarrelende sneeuw. Vooral als het vriest, lopen de zichten terug en dringt de sneeuw werkelijk overal door. Sneeuwjachten komen in de bergen veel voor. Wintersporters zullen ze vaak hebben meegemaakt. Tijdens het weekend kunnen ze vooral in open gebieden optreden. In polders dus, maar ook het noorden van het land waar zoveel open gebieden zijn. Daar zou zelfs het beeld van een sneeuwstorm kunnen ontstaan, nog zo’n fenomeen dat in Nederland zo zeldzaam is.

Driftsneeuw en stuifsneeuw

In het verlengde van sneeuwjachten kan sneeuw in de harde wind ook verstuiven. Omdat dit een fenomeen is, dat ook optreedt zonder sneeuwval, maar wel met een sneeuwlaag aanwezig, wordt dit stuifsneeuw of driftsneeuw genoemd. Vergelijk het met het stuivende zand op een strand. Meestal gaat het heel zachtjes en ziet het er in de zon boven de sneeuw mooi uit. Gaat het harder, dan lopen de zichten echter terug en kan driftsneeuw grote overlast opleveren.

Sneeuwduinen

Waait het bij temperaturen onder nul hard over een bestaande sneeuwlaag, dan kunnen door stuifsneeuw sneeuwduinen ontstaan. Tijdens de sneeuwstorm van 14 februari 1979 groeiden de sneeuwduinen in het open noorden van het land soms tot een hoogte van 6 meter aan en verdwenen hele huizen eronder. Of dat nu gaat gebeuren, is de vraag. Maar in de open gebieden in Nederland kunnen zich het komende weekend en daarna zeker flinke sneeuwduinen vormen. Liggen ze op weg, dan is er voor het verkeer soms geen doorkomen meer aan. Ook dat kan zondag gebeuren.

Vorst

Omdat het er nu op lijkt dat de echt koude lucht, na de strijd van het weekend en het begin van de nieuwe week, de hele Benelux uiteindelijk verovert, is het vervolgens aan de vorst om te laten zien hoe de aanwezigheid van het machtige sneeuwdek, dat er inmiddels op veel plaatsen moet liggen, zo optimaal mogelijk benut kan worden. Mocht het later in de week eens goed opklaren en mocht de wind ook een beetje gaan liggen, dan kan het boven de sneeuw in de nachten gemakkelijk 10 tot 15 graden en misschien nog wel meer gaan vriezen. Maar wel alleen onder die voorwaarden. Blijft het namelijk bewolkt, dan komen we niet verder dan lichte tot matige vorst. En dat is ook heel mooi, want hebben we in Nederland in de winter al lange tijd niet meer op die manier gehad.

Mist en ijsmist

In een windstille nacht, waarin de temperatuur boven een dikke sneeuwlaag als een baksteen daalt, kan boven de sneeuw een ondiepe mistlaag ontstaan. Normaal bestaat mist, ook als het koud is, uit waterdruppeltjes. Een bijzondere vorm van mist doet zich voor als de temperaturen echt ver dalen en in de buurt van 15 graden onder nul of nog lager uitkomen. De minuscule waterdruppeltjes in de mist bevriezen dan en dan krijg je ijsmist. Je voelt het als je er doorheen gaat. De ijskristallen prikken een heel klein beetje op je gezicht. Ze vallen niet. Het is dus mist. Vaak is het zicht dan heel slecht.

Arctische zeerook

Als heel koude lucht boven relatief warm water van de zee, de rivieren of één van de grotere meren in Nederland terechtkomt, dan lijkt het of dat water begint te roken of te dampen. Er ontstaat een onstabiele vorm van mist die langzaam omhoog beweegt. Vergelijk het maar met wat je boven een hot tub ziet die in de winter, gevuld met warm water, buiten staat. Het fenomeen dat je tijdens koud winterweer op die manier kunt tegenkomen, wordt arctische zeerook genoemd, omdat het iets is wat je normaal alleen in de echt koude gebieden op aarde tegenkomt. Later volgende week mogelijk dus ook bij ons. Ga vroeg op pad naar grote wateroppervlakten. Dan komt je het vast tegen!

IJsnaalden en poolsneeuw

Zou het nou later volgende week een keer echt helder worden en daalt de temperatuur in de nacht tot rond -15 graden, dan kan in de vroege ochtend een fenomeen optreden dat toch wel het summum van koud winterweer kan worden genoemd. In de lucht kunnen zich dan spontaan ijsnaalden vormen die in de vroege zon glinsteren in de verder heldere lucht. Ze worden wel de ‘diamonds of the sky’ genoemd, de diamantjes van de lucht. En zo zien ze er ook uit. Je moet vroeg op pad en goed aangekleed zijn, maar als je ze ziet, heb je meteen ook wat.

De Mpemba proef

Dit is één van de leukste dingen die je tijdens extreme kou in Nederland kunt doen. Het Mpemba-effect gaat erom dat kokend water bij erg lage temperaturen veel makkelijker bevriest dat kouder water. Wat je nodig hebt, zijn luchttemperaturen beneden -10 graden (bij -11 graden begint het al), een waterkoker en een kopje. Giet het kokende water in het kopje, stap naar buiten en gooi het water meteen in de lucht. Het zal als sneeuw op de grond terugkeren. Dit is geweldig leuk om te doen.

IJs (kistwerken, kwalsterijs, luchtbellen, kruiend ijs, windwakken, scheuren, barsten, etc.)

Het is onvermijdelijk dat we de komende week in Nederland ook steeds meer met ijs en schaatskoorts te maken gaan krijgen. Dan komen ook weer allerlei fenomenen om de hoek kijken, waarover we het lang niet meer hebben gehad. Zoals luchtbellen in het ijs, wakken, windwakken, scheuren, kistwerken, kwalsterijs, kruiend ijs en noem zo maar op. Zodra die zaken actueel worden, komen we hier in een apart verhaal nog wel een keer op terug. Want dat is een wetenschap op zich.