De vroege vorst en de sneeuw van november 1980

Inmiddels staat de maand november op de kalender. En ook al gaan de temperaturen de komende tijd wel wat omlaag, toch houden we die zuidelijke winden maar, die ons eigenlijk al zo lang bezighouden. Volgende week wordt het zelfs weer warmer en gaan we opnieuw naar temperaturen van 15 of 16 graden toe. Het houdt maar niet op.

Toch is het in het verleden in november best weleens vroeg winters geworden. Wat te denken van die legendarische start van november 1980, nu 42 jaar geleden? Toen sloeg de vorst vrijwel meteen toe, was het in De Bilt nooit eerder in het jaar zo koud en werd de vorst als kers op de taart door een fraaie sneeuwsituatie gevolgd. Tot de knietjes liep ik in ragfijne poedersneeuw.

Winter in Nederland is mooi, vooral als het langere tijd vriest en er een mooie laag sneeuw valt. In 1980 hoefden we daarop niet lang te wachten. Eind oktober vormde zich boven Scandinavië een hogedrukgebied. Het systeem werd steeds krachtiger (kerndruk uiteindelijk 1050 hPa). Met een aantrekkende oostenwind werd steeds koudere lucht aangevoerd. Op de eerste novemberdag lag de temperatuur in de vroege ochtend al rond het vriespunt. De dagen erna werd het alleen maar kouder en op 2 november vroor het tijdens de ochtend 2 tot 4 graden. Er stond een koude oostenwind en overdag kwam de temperatuur maar net boven het vriespunt uit.

Vroegste ijsdag

Na een nacht waarin de temperatuur in het binnenland daalde tot -5 à -6 graden steeg op 3 november de temperatuur slechts een paar graden. Op veel plaatsen bleef de temperatuur het hele etmaal onder nul en dus was het een ijsdag. Deze derde november 1980 is daarmee de vroegste ijsdag in De Bilt met een maximumtemperatuur die niet hoger uitkwam dan -0.9 graden. Nog kouder was het in het uiterste oosten en zuidoosten van het land met -1 of -2 graden als maximumtemperatuur.

De kou had een behoorlijke impact. Ondanks dat sommige bomen nog aardig in blad stonden, leek het volgens sommigen volledig winter te zijn temeer er uit de wolkenflarden die over het land trokken af en toe wat motsneeuw viel. Meest opmerkelijk was de invloed van de kou op de natuur. In Weerspiegel nummer 12 van 1980 omschreef een weeramateur het heel poëtisch: “De bloemen in de tuin stierven, op de ruiten bloeiden zij op…”. Verder kwamen er meldingen binnen van bomen die als het ware “gevriesdroogd” werden door de koude noordooster. Bomen lieten pardoes hun blad vallen en dit leverde enorme hoeveelheden blad op op de grond op. Dit blad hoopte zich decimeters hoog op, vooral tegen allerlei obstakels en in de goot. De kou had ook behoorlijk wat invloed op de prijs van groente. Kostte een bloemkool eind oktober nog 80 cent op de veiling, toen de vorst in het land was, steeg de prijs naar fl 2,40.

Sneeuwval op 6 en 7 november

Na de recordvroege ijsdag bleef het nog een aantal dagen behoorlijk koud. Het hogedrukgebied trok daarbij langzaam naar het westen, de Noordzee op en een lagedrukgebied boven Zuid-Europa begon langzaam naar het noorden te bewegen. Hierdoor nam de oostelijke wind verder toe en werden er soms forse windvlagen gemeten. Ondanks dat op enige hoogte al zachte lucht binnensijpelde, bleef het direct aan het aardoppervlak nog altijd koud. In de nacht vroor het licht tot matig en overdag kwam de temperatuur op veel plaatsen maar net boven nul. In de noordelijke provincies steeg op 6 november de temperatuur tot 4 a 5 graden. De aangevoerde lucht kwam daar deels over de “warme” Noord- en Oostzee.

Op diezelfde dag kwam de eerste echt serieuze neerslag uit het wolkendek naar beneden. In de ochtenduren viel vooral ten zuiden van de grote rivieren af en toe wat lichte sneeuw of ijsregen. In de middag begon er ook in Gelderland, Overijssel en delen van Drenthe sneeuw te vallen en tijdens het vallen van de avond kwam het ook in Utrecht, Zuid-Holland en een deel van Noord-Holland tot sneeuwval. Op de meeste plaatsen werd het nog niet echt wit, alleen in Arnhem en omgeving lag in de avond al een laagje van 4 cm. De temperatuur daalde tot even onder nul en daardoor begon de sneeuw op sommige plaatsen te verstuiven. 

Ik liep die donderdagavond 6 november aan het begin van de avond als 12-jarig kind door mijn woonplaats Garderen naar het dorpshuis, voor de wekelijkse repetitieavond van de muziekvereniging. Tot mijn grote vreugde begon het te sneeuwen, heel mooi te sneeuwen, bij temperaturen net onder het vriespunt.

Witte wereld

Omdat de bodem door de vorst van de voorgaande dagen lekker koud was geworden, bleef de sneeuw meteen liggen. Het begon al een beetje wit te worden. We repeteerden tot kwart over negen en in die periode kon ik niet goed volgen wat er precies gebeurde. Maar toen we weer buiten kwamen, was dat maar al te duidelijk. Het had in de tussentijd flink door gesneeuwd en door een prachtige, witte wereld liep ik terug naar huis.

In de nacht nam de intensiteit van de sneeuwval toe. Uiteindelijk kwam er een dik pak naar beneden. Dit was overigens niet het geval in zowel de noordelijke als zuidelijke provincies. In het zuiden werd het in de loop van de nacht al droog en in het noord(west)en viel de neerslag, zoals eerder aangegeven vooral als natte sneeuw. In het oosten van Groningen was het wel koud genoeg voor een goed pak sneeuw. Zo lag er iets ten zuiden van Winschoten ongeveer 10 cm sneeuw. Ook in de omgeving van Alkmaar verdween de meetstok behoorlijk diep in de sneeuwlaag. De meeste sneeuw lag echter precies over het midden van het land in een strook van Haarlem naar Almere en dan via de Veluwe naar de Achterhoek en zuidelijk Twente. Rondom Amsterdam moet een laag van ruim 15 cm hebben gelegen! Tom van der Spek (meer dan 30 jaar lang media meteoroloog bij Meteo Consult) woonde in die tijd in Amstelveen en heeft op 7 november 12,5 cm sneeuw gemeten op de straat, 14 cm op “natuurgrond” met af en toe uitschieters tot 18 cm.

Lange files

De dikke sneeuwlaag had die vrijdagochtend natuurlijk een behoorlijke impact op het verkeer. Het openbaar vervoer kwam deels stil te liggen. Treinen en bussen reden niet op tijd of kwamen soms helemaal niet opdagen. Ook ontstonden er lange files. In de pers viel te lezen dat er in totaal 135 km file stond tijdens de ochtendspits. Dit staat natuurlijk in schril contrast met de ochtendspits van vandaag de dag waarbij een totale filelengte van 200 of meer km vrij normaal is, of zelfs weinig.

Ook in Garderen bleek er de volgende ochtend een dikke laag van ongeveer 15 centimeter te liggen. Sneeuw van de mooiste soort, want gevallen bij temperaturen onder nul en met zo’n blauwige gloed erover als het weer licht wordt. Dat zijn momenten om meteen naar buiten te gaan. Om je te verwonderen over de stilte in het totaal veranderde landschap. En te genieten van de nog ongeschonden sneeuw.

Het bleef een tijdje liggen

Het dooifront wist de koude lucht eigenlijk niet te verdrijven en daardoor sneeuwde het front boven ons land grotendeels uit. Tot ver in de middag zag Tom van der Spek nog sneeuwvlokken vallen. De temperatuur was daarbij wel tot iets boven nul opgelopen zodat het sneeuwdek deels inklonk, maar het verdween nog niet. De dagen erna kwakkelde het nog een tijdje door. Nevel, mist en hardnekkige wolkenvelden zorgde voor een grijs weertype waarbij het ’s nachts nog af en toe tot lichte vorst kwam. Overdag steeg de temperatuur meestal tot ruim boven nul, maar waar mist de hele dag bleef hangen kwam het kwik maar net boven nul uit. Op 9 november kwam er een eind aan de winterse periode. Een koufront (met daarachter behoorlijk koude lucht op enige hoogte) trok over het land, maar omdat de wind vanaf zee waaide, kon nu de temperatuur wel overal aan een flinke stijging beginnen. De laatste sneeuwresten verdwenen in Oost-Nederland op 11 november.

In Garderen hadden we geluk, want juist bij ons, waar de sneeuwlaag op zijn dikst was, bleef het nog wel een aantal dagen koud. Koud genoeg om de laag min of meer in tact te laten. En dat was natuurlijk genieten, zeker als ook het zonnetje er even doorkwam. Het betekende dat we de slee meenamen naar de zandgaten, even buiten het dorp, om daar eindeloos langs de wanden naar beneden te sleeën. Meer hadden we op dat moment niet nodig.

Op de weerkaart bleef het hogedrukgebied in de buurt van IJsland nog een tijdje van de partij, maar toen op 11 november een storing vanaf de Noordzee naar het zuiden kwam afzakken en zachtere lucht met zich meebracht, was het ook in onze omgeving gedaan. De sneeuw begon te smelten en, een week nadat het was gevallen, was alles weer weg.

Winter 1980-1981

Eind november kwam het opnieuw tot (licht) winters weer. Er stak een gure noordwestenwind op en het kwam tot de bekende winterse buien met regen, hagel, onweer en (natte) sneeuw. Op 29 november viel er langs de oostgrens geruime tijd sneeuw. In het zuiden van Limburg leverde dat lokaal 10 cm sneeuw op. Ook begin december viel er nog af en toe sneeuw. Toen het in de nacht van 7 december opklaarde kwam het in De Bilt zelfs tot strenge vorst.

Ondanks het gebrek aan ultra zacht winterweer, is de winter van 1980-1981 niet echt de boeken in gegaan als een noemenswaardige winter. De kerstdagen verliepen groen en in januari viel wel af en toe sneeuw, tot een ijsdag kwam het in De Bilt niet. Na de record vroege ijsdag op 3 november bleef het pas op 20 en 21 februari opnieuw een heel etmaal vriezen. Met -0.2 en -0.3 graden was het toen echter een fractie minder koud dan op 3 november.