Ze zijn er weer, de artistieke ijsbloemen

De prachtige ijskristallen, veerachtige structuren en ijsvarens zijn alleen mogelijk als de winter uithaalt. We zien ijsbloemen tegenwoordig vooral nog af en toe op auto’s tevoorschijn komen. Wie er oog voor heeft, kan genieten van de veelvormigheid van de ijsplanten en de ielige ijslijnen die daar bij winterkou op tevoorschijn komen. Dan moet er wel aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Uiteraard is er kou nodig, maar ook genoeg vocht. In de droge vrieskou zullen er geen ijsbloemen gaan bloeien. Overigens geldt voor een winterlaagje op planten, bomen en gras hetzelfde. Is er geen vocht, dan zal het landschap niet aangewit worden door rijp.

Hoe dat vroeger ging

Tot zo’n beetje de jaren 90 van de vorige eeuw was het normaal dat je op een koude winterochtend niet door je slaapkamerraam kon kijken. Het vocht dat je tijdens je slaap had uitgestoten, kwam tussen gordijn en het enkele glas van het raam tot stilstand en raakte het bevroren glas. De waterdamp zette zich af op het raam. Het leidde direct (ruige rijp) of indirect (eerst waterdruppeltjes, dan bevriezing) tot fraaie ijskristalstructuren.

Ton Wesselius vond vanochtend ijsbloemen op zijn auto.

Na een lange nacht ontwikkelde het raam zich tot een grote kunstzinnige creatie die elke keer weer anders oogde. Het kunstwerk was altijd tijdelijk. In de loop van de dag, door het aanzetten/opstoken van de verwarming, verdween de bloemenzee. Ondertussen was het zaak om het water dat van de ijsbloemen droop, op te vangen in het gootje onderaan het raam. Dat gootje was meestal niet breed genoeg om al het dooiwater in te verzamelen en dus waren handdoeken nodig om het druipende water weg te deppen.

Hoe de ijsbloem ontstaat

De ontkieming van ijsbloemen begint bij een stofje of krasje in het raam. Bij het overgaan van damp of druppeltje naar ijs, veroorzaakt dit willekeurige en vaak vrij grote en fijnvertakte ijscontouren. IJs dat zich vormt, levert zeer grote ijskristallen op. Het zijn ijspieken, dendrieten, die door toevalligheden in bepaalde vormen uitwaaieren.

Het startpunt is vaak een heel fijn krasje in het glas of een stofje of korreltje dat zich op het glas bevindt. De volgende ijsveren ontstaan wederom op een oneffenheid of op de inmiddels aanwezige ijsveren. Die al ontstane ijsveren werken dan als een soort van groeikern. Wat je ziet, zijn dus ijskristallen die in principe rechtlijnig zijn, maar door toevallige verstoringen vaak gebogen worden. Dat gebeurt op meerdere plekken tegelijk en als de ijskristallen elkaar ontmoeten krijgen ze interactie en ontstaan er de prachtigste patronen. Het lijken wel varens die naar alle richtingen uitwaaieren. Als de ruit vol is, groeien nieuwe kristalvormen op de eerste. Als dit vaak gebeurt, wordt alles ondoorzichtig en uiteindelijk zullen dan ook de patronen verdwijnen.

Het begint onderaan

Bij de binnenzijde van een enkel glas slaapkamerraam bevindt de koudste lucht zich onderin. Waterdamp begint daar dan ook tegen het raam te condenseren. Als dan ook de temperatuur van de ruit onder nul komt, begint het bevriezingsproces. Condens op de ruit bevriest en de ijsbloemen groeien van onder naar boven.

Tegenwoordig zien we ijsbloemen nu en dan nog op autoruiten, of over de hele auto heen. Maar veel vaker is het gewoon een heleboel ondoorzichtig ijs dat we van onze autoramen moeten afkrabben. Waar het ijsbloemgroei-proces vroeger namelijk heel rustig ging, met een geleidelijke vorming van de fraaiste patronen op een raam, gaat dat bij autoruiten vaak te snel.

Bij de slaapkamerramen was het een traag proces waarin de ijsbloemen rustig van onder naar boven groeiden. Blijkbaar is de rustige gang waarin de veren ontstaan van groot belang om deze het mooist te laten uitgroeien. Het lijkt er bovendien op dat je de meeste kans op ijsbloemen maakt als de lucht vochtig is en de auto onder een heldere hemel kouder is dan de luchttemperatuur. Dan krijg je de beste overgang van damp naar ijskristallen op het raam. Als het raam sowieso al nat is (bijvoorbeeld van de regen) als de vorst intreedt, kan het juist een heel dik en nog moeilijker afschraapbaar geheel opleveren. IJsbloemen zijn er dan niet te zien.

De crux is kalmte

Zoals zoveel dingen baat hebben bij rust, is dat ook het geval bij ijsbloemen en ijsvarens. Het bevriezingsproces dient traag te verlopen. Waterdruppels en waterdamp hebben de tijd nodig om te bevriezen en de dendrieten en andere tentakels te vormen die tot de fraaie bloem- en verenstructuren leiden. Hoe langzamer de ruit bevriest, des te mooier de bloemen. Verder is de oppervlakteruwheid van invloed op hoe de vorm uiteindelijk uitpakt. En dan nog weet je niet van tevoren wat je morgen op je auto aantreft. Het is ook deels een toevalsproces.

Meer lezen?

Met dank aan Grieta Spannenburg