Het weer als inspiratie voor de schilderkunst

Een vlucht uit het alledaagse

Een van de kunststromingen waar misschien wel het meeste aandacht aan het weer wordt besteed is de romantiek. De verbeeldingskracht en gevoel staat in deze stroming centraal, als reactie op de Verlichting, waarin veel aandacht ging naar logica en wetenschap. Ook kwam er een drang om af te zonderen van het alledaagse. De romantiek werd gebruikt als een manier om te ontsnappen aan de werkelijkheid. Hierdoor werden landschappen afgebeeld die mooier zijn gemaakt dan ze er in het echt uit zagen. Een van de bekendste schilderijen uit de romantiek is Der Wanderer über dem Nebelmeer gemaakt door de Duitse schilder Casper David Friedrich. Dit schilderij toont een eenzaam figuur dat uitkijkt over een mistig berglandschap. Een groot contrast bestaat hier tussen de persoon op de voorgrond en de witte, mistige achtergrond. De mist lijkt over te gaan in de wolken, zo is niet goed te zien waar hij ophoudt.

Der Wanderer über dem Nebelmeer (1819, Casper David Friedrich).

In de Verenigde Staten schilderde Albert Bierstadt meestal dreigende luchten en reusachtige wolkenpartijen, met vaak de Rocky Mountains op de achtergrond. Zijn werk is sterk beïnvloed door de Europese romantische kunst. Dit is goed te zien op zijn schilderij California Spring, waarop een paar cumulusnimbuswolken een onheilspellende sfeer geven aan het anders rustige landschap met een beekje en een paar grazende koeien. Tussendoor is nog een zonnestraal te zien, al is een deel van het doek in de schaduw van de enorme wolken.

Momentopname in het impressionisme

Ook in het impressionisme wordt vaak het weer afgebeeld. Deze schilderstijl met een hoogtepunt in 1886 gaat voornamelijk over de manier van schilderen, niet zozeer wat er wordt getoond. Wel is kenmerkend voor deze stroming dat alledaagse taferelen vaker voorkomen. Hiermee wordt ook vaak buiten geschilderd, en dus ook het weer. De wolken, lichtinval en contrast zijn belangrijk. Hierbij wordt bijna altijd een momentopname gemaakt. Ook zijn er schilders die hetzelfde beeld op verschillende momenten van de dag hebben geschilderd. Dit heeft als resultaat dat op elk schilderij een verschillende lichtinval te zien is. Dit is typisch voor het impressionisme. Gewone dingen worden afgebeeld, met de focus op de perceptie op dat moment. Zo is op het schilderij Impression, soleil levant van Claude Monet een haven afgebeeld met een zonsopkomst. De vage figuren impliceren een mistige ochtend. Tussendoor is de opkomende rode zon te zien, die weerspiegelt in het water. Een paar uur later zal dezelfde haven er compleet anders uitzien.

Impression, soleil levant (1872, Claude Monet).

Nederlandse kunst en het weer

Ook Nederlandse kunstenaars zijn geïnspireerd door het weer, mede door het kenmerkende wisselvallige klimaat van Nederland. Schilders zoals Barend Cornelis Koekkoek en leden van de Haagse School hebben het weer vaak gebruikt om de sfeer en emoties in hun schilderijen te versterken. Barend Cornelis Koekoek maakte romantische landschapsschilderijen, met vaak een sprookjesachtige uitstraling en lichtinval. Op veel van zijn schilderijen is een boslandschap te zien met een paar mensen of dieren die relatief klein zijn afgebeeld. Zo wordt de grootsheid van de natuur benadrukt. In het schilderij Bosgezicht is dit ook het geval. Het verstrooide zonlicht van de zonsondergang schijnt door de bomen en zorgt voor een warme gloed over het hele schilderij.

Bosgezicht (1848, Barend Cornelis Koekkoek)

Haagse school toonde somberheid

In tegenstelling tot de romantische idealisering van Koekkoek, namen de schilders van de Haagse School een meer realistische en sombere benadering. Hendrik Willem Mesdag, een prominent lid van deze school, schilderde vaak de Nederlandse kust met golven en grote wolkenformaties. Zijn bekendste werk is Panorama Mesdag, een groot panorama schilderij van de Scheveningse kust. In dit werk is goed te zien dat het landschap niet mooier wordt gemaakt dan de werkelijkheid: het is alsof je teruggaat in de tijd en daadwerkelijk op het Scheveningse strand staat, met uitzicht op de Noordzee en Hollandse luchten.

Avondstond op zee (1870, Henrik Willem Mesdag)

Jan Sluijters en Vincent van Gogh: de kracht van kleur

Aan het begin van de twintigste eeuw brachten Jan Sluijters en Vincent van Gogh het weer op een geheel nieuwe manier in beeld. Zijn schilderij Oktoberzon is een prachtig voorbeeld van hoe licht en kleur het landschap tot leven kunnen brengen. Sluijters, bekend om zijn gebruik van felle kleuren en expressieve penseelstreken, legde het effect van het warme najaarslicht vast op een manier die zowel realistisch als dynamisch is. De tinten en schaduwen in Oktoberzon weerspiegelen de melancholische schoonheid van een herfstige dag en tonen de invloed van het weer op de stemming van het landschap.

Vincent van Gogh, een van de meest iconische Nederlandse schilders, schilderde in een vergelijkbare expressionistische stijl als Jan Sluijters. Dit is goed te zien in het schilderij De Sterrennacht, waarop een turbulente atmosfeer wordt afgebeeld door de complementaire kleuren blauw en geel. Dit is gedaan met grove penseelstreken die nog duidelijk te zien zijn. De wolken zijn afgebeeld in een grove wervelende stroming in de atmosfeer. Er wordt wel eens gezegd dat dit schilderij een weerspiegeling is van de gemoedstoestand van Van Gogh in deze periode.

Sterrennacht (1889, Vincent van Gogh)

De Kleine ijstijd

In schilderijen van wel bijna 400 jaar geleden is ook klimaatverandering te zien. Zo is in het schilderij van Hendrik Avercamp uit omstreeks 1608 een winters landschap afgebeeld, met een compleet bevroren straat waarop schaatsende en sleeënde mensen te zien zijn. Dit schilderij heeft de toepasselijke naam Winterlandschap met ijsvermaak. Dit schilderij komt uit een tijd waarin het tijdelijk erg koud was, gemiddeld tot wel 1 à 2 graden kouder dan rond het jaar 2000 in Nederland. Deze periode wordt ook wel de Kleine ijstijd genoemd. De Kleine ijstijd was een inspiratiebron voor veel schilders van winterlandschappen.

Winterlandschap met ijsvermaak (1608, Hendrik Avercamp).

Door de eeuwen heen heeft het weer als inspiratiebron gediend voor de realistische winterse landschappen van schilders uit de periode van de Kleine ijstijd tot aan het kleurrijke expressionisme van Van Gogh en Sluijters. Het weerspiegelt niet alleen de natuur, maar ook de emoties, percepties en verhalen die de schilders willen vertellen. In de kunst krijgt het weer niet alleen een plek als achtergrond: deze schilderijen laten zien dat het weer ook als onderwerp van het schilderij kan dienen dat verhalen vertelt en emoties oproept.