Ook in 1540 was het op grote schaal heet en zeer droog

Het zijn gebeurtenissen die niet op zich staan. Een vergelijking met de zomers van 1975 en 1976 is al gemaakt. Ook de hete en droge zomer van 2018 en de eerste keer boven 40 graden in 2019 weten we ons allemaal nog goed te herinneren. De zomers van 2006 (4Daagse na één dag stilgelegd) en 2003 (in Europa de heetste van minstens de laatste 5 eeuwen) zijn dan alweer een tikkeltje langer geleden…

Het gebeurt dus vaker en de neiging is groot om ook het steeds vaker optreden van droogte aan klimaatverandering op te hangen (waar - laten we eerlijk zijn - ook alle reden toe is). Toch gebeurde het in het verleden ook wel. Er zijn veel meer droge jaren geweest in Nederland, ook in de periode vóór klimaatverandering. Wat toen gold, geldt nu in het nieuwe klimaat nog steeds. Behalve veranderend, is en blijft het ook grillig.

De krankzinnige zomer van 1540

De zomer van 2018 gaat nu in Nederland als warmste ooit door het leven, de zomer van 203 was Europees gezien de warmste ooit (maar wordt dit jaar misschien waar naar de kroon gestoken). Bij het bepalen van welke zomer de heetste van de laatste 5 eeuwen was, hebben we er misschien ook nog wel één over het hoofd gezien: de krankzinnige zomer van 1540, die deze dagen regelmatig in het nieuws is. Want zo heet en droog als toen, laat steeds meer onderzoek zien, is het daarna misschien wel nooit meer geweest.

De zomer van 1540 was het zinderende slot van een decennium dat in Centraal- en West-Europa waarschijnlijk het droogste ooit is geweest in de periode tussen 1501 en 2015. In 1532, van 1534 tot en met 1536, in 1538 en dus in dat bizarre jaar 1540 heersten droogte en vaak ook warmte in Europa. In de tussenliggende jaren regende het wel, met in 1531, 1533, 1537 en 1539 in Centraal-Europa enkele malen wijdverbreide overstromingen. De droge jaren daarentegen werden gekenmerkt door slechte oogsten, watergebrek en vaak uitgestrekte bosbranden. En kwamen ook in clusters voor, net als nu.

Het begon in de herfst van 1539 in Italië

Het spektakel van 1540 begon in oktober 1539 al in het noorden van Italië (net zoals de droogte van dit jaar). Vanaf toen tot in april 1540 viel er in de Alpen geen drup regen meer. Daarna breidde de droogte zich verder noordwaarts uit. Het voorjaar verliep op veel plaatsen al bijzonder warm waarbij het droog bleef, de natuur verdorde en de problemen door watergebrek hand over hand toenamen. Daarbij moet je bedenken dat we tegenwoordig veel meer water gebruiken dan toen. Op basis van het moderne waterverbruik, zou de situatie destijds dus nog veel erger zijn geweest dan uiteindelijk beschreven. Of de situatie van nu zou er met het verbruik van toen juist een stuk beter hebben uitgezien.

In juli 1540 was het zo heet dat de mensen in de kerken in gebeden om een einde aan de hitte vroegen. Het waterniveau in rivieren als de Rijn, Elbe en Seine was zover gedaald dat je er op sommige plaatsen gewoon doorheen kon lopen. Stilstaand water, als dat er al was, werd zo warm dat het groen kleurde. Dode vissen dreven er met hun buik naar boven doorheen. De bodem droogde totaal uit. Op plekken waar het anders nat was, trokken er barsten in die soms zo groot waren dat er een voet in paste. Fruitbomen schoten in de loop van het jaar voor de tweede keer in bloei.

Wijn goedkoper dan water

De wijnoogst was zo vroeg (hier en daar begon de pluk van de druiven al begin augustus) en het tekort aan water zo groot, dat de wijn op een bepaald moment goedkoper was dan water. In de Elzas konden alleen nog verdroogde druiven worden geoogst die na verwerking een soort van sherry opleverden waar mensen soms enorm dronken van werden.

In de Alpen moesten bewoners, op zoek naar water, soms 500 meter omhoog de bergen in klimmen om daar nog een beetje uit een meertje te kunnen halen. In de buurt van Zurich werden in een drooggevallen rivierbedding gaten van soms anderhalve meter diep gegraven, in de hoop water te vinden. Het grondwater was echter zover gedaald dat ook die pogingen geen succes meer hadden. Veel mensen liepen bij het werken op het land zonnesteken op, zo heet was het als je buiten actief was.

Het mag geen verwondering wekken dat de hitte en het extreme gebrek aan water tot allerlei ziekten leidden, zoals pest en dysenterie. Naar schatting ongeveer een miljoen mensen in Centraal, West- en Zuidwest-Europa kwam die zomer om. Veel vee moest geslacht worden omdat de dieren niet meer in leven te houden waren. Grootschalige bosbranden vulden de lucht met zwarte rook die de zon soms afschermde. Ook veel nederzettingen en dorpen vielen aan de vlammen ten prooi.

Begin augustus was de hitte extreem

De meeste extreme hitte deed zich in de eerste week van augustus voor, toen de temperatuur op diverse plaatsen tot boven 40 graden moet zijn gestegen. In een klimaat, dat nog niet door de menselijke activiteit beïnvloed werd, was dat een ongelooflijke gebeurtenis. De hitte en droogte van dat jaar waren zo ingrijpend doordat ze zich in zo’n groot gebied voordeden en omdat ze zo lang aanhielden. Tot de jaarwisseling viel er geen regen van betekenis en rond de jaarwisseling waren er bij Schaffhausen nog steeds mensen die erin slaagden om de Rijn over te zwemmen.

Inmiddels is er veel onderzoek gedaan naar deze bijzondere zomer. Het gebied dat ermee te maken had, strekte zich uit van Italië naar Duitsland en van Frankrijk tot Polen. Ook Spanje en Marokko deden mee, evenals de landen in onze omgeving. Van de 12 maanden dat jaar verliepen er 11 zonder noemenswaardige regen. In de zomer kwam het niet tot ook maar één onweersbui. Onderzoekers denken dat slechts een kwart tot een derde van de normale hoeveelheid regen viel.

Hogedrukgebied boven Europa

Boven (of ten westen van) het Europese continent moet vrijwel voortdurend een hogedrukgebied hebben gelegen. Berichten uit het westen van Rusland, dat in 1540 vrijwel steeds met kou, neerslag overstromingen te kampen had (de zomer werd er overgeslagen) passen in dit beeld. Lagedrukgebieden, die door het continentale hogedrukgebied boven Europa gedwongen werden om via het hoge noorden in een bocht naar het westen van Rusland te trekken, moeten het weer daar het grootste deel van het jaar in de greep hebben gehad en het slechte weer hebben gebracht.

Volgens de onderzoekers is de kans behoorlijk groot dat de zomer van 1540 die van 2003 overstijgt qua impact en het gebied dat ermee te maken had. Verder duurde hij stukken langer. De kans dat de zomer van 1540 daadwerkelijk ook warmer dan die van 2003 is geweest, wordt op minimaal 20 procent ingeschat, maar is waarschijnlijk groter. Temperaturen van boven 40 graden zijn daarbij waarschijnlijk geweest en waren in die tijd een werkelijk bizarre gebeurtenis.

Droogte heeft een grote rol gespeeld

Te bedenken valt dat de droogte van toen bij het bereiken van de temperatuurhoogstandjes een grote rol moet hebben gespeeld. Als er geen vocht in de bodem aanwezig is dat kan verdampen, gaat alle energie van de zon naar de stijging van de temperaturen. Iets dergelijks hebben we in de eerdergenoemde warme en droge zomers (en ook dit jaar) in Nederland ook meegemaakt. Zo bezien is het dus niet alleen de klimaatverandering geweest die er bij ons toe heeft geleid dat we in 2019 voor het eerst een temperatuur van ruim 40 graden konden aantekenen, maar heeft de droogte van toen er zeker ook aan bijgedragen.