Vrieskou jagen in de duinen

Dat Nederland te maken heeft met zogenaamde ‘microklimaten’ was al duidelijk. Doorgaans meet het KNMI met hun 35 automatische weerstations juist niet op dit soort plekken, maar op representatieve plekken die een goed beeld schetsen voor de omgeving. Deze data uit Nederland en andere data uit het buitenland worden in weermodellen gestopt en met de uitkomsten van de berekeningen komt uiteindelijk een weerbericht tot stand. Dit weerbericht zal goed kloppen voor een groot deel van het land, maar er zijn altijd interessante gebieden die sterk afwijken. Denk bijvoorbeeld aan het stadsklimaat. Tijdens hete en windstille zomerdagen en - nachten kan een soort ‘hitte-eiland’ ontstaan en ligt het kwik in de binnenstad wel 3 tot soms 8 graden hoger dan op het platteland.

Dalletjes gevuld met kou

Naast het hitte-eiland in de zomer kennen we ook vorstgevoelige plekken die in de winter veel kouder zijn dan hun omgeving. Dit zijn natuurlijke gebieden met zandgronden en een beschutte ligging. En het belangrijkste, de omgeving moet glooiend zijn. Wanneer er dalletjes voorkomen zal de koude lucht zich daarin verzamelen. Koude lucht is namelijk relatief zwaar ten opzichte van warmere lucht. Deze lucht zal juist stijgen. Tijdens rustige en heldere nachten kan het goed afkoelen en wanneer er weinig wind staat, zal de lucht ontkoppelen. Bij ontkoppeling zakt koude zwaardere lucht naar het aardoppervlak. Als er dan dalletjes zijn in het landschap, of duinpannen in de duingebieden, zal de koudste lucht zicht hierin verzamelen. Maar, bij een klein beetje wind zal de lucht mengen en schiet de temperatuur weer omhoog. Soms met 10 graden binnen een paar minuten!

Vlak boven een vers sneeuwdek mat Holvoet op 19 december 2009 in de omgeving van Bütgenbach een temperatuur van -32,2 graden!

Meten is weten

Weeramateurs Karel Holvoet en Pieter Bliek zijn bezig met een interessant onderzoek naar deze koude microklimaten. Wat is de koudste plek van Nederland? Karel Holvoet deed eerder al onderzoek naar de koudste plekken in België en kwam erachter dat er in de Ardennen in zogenaamde ‘dolines’ zeer koude plekken te vinden zijn, waarbij de temperatuur gemakkelijk onder -20 graden zakt. Dolines zijn komvormige putten in kalksteengronden. Vlak boven een vers sneeuwdek mat Holvoet op 19 december 2009 in de omgeving van Bütgenbach een temperatuur van -32,2 graden!

Ook in Nederland zijn dergelijke temperaturen gemeten door weeramateurs. Zo is op 8 januari 1985 door Bert Grandia en Leo Wouters met een mobiele weerhut in de Imbosch (Rheder-heide) een temperatuur van -27,3 graden gemeten. Deze waarde was toen ruim 3 graden kouder dan de officiële meting in Deelen en 0,1 graad verwijderd van het all-time kouderecord van Nederland uit 1942. Aan de grond werd een onwerkelijk lage waarde van -32,0 graden gemeten. Toch verwachten Karel en Pieter dat dit niet de koudste plek van het land is.

Duinen nog kouder?

Om erachter te komen wat de koudste plek van Nederland is, moeten weerstations worden geplaatst op plekken waar deze nu nog niet staan. Op sommige vorstgevoelige plekken staan al weerstations, zoals op de Veluwe. Ook staan verspreid in het land weerstations van MeteoGroup langs (snel)wegen, om te bepalen of de wegdek- en luchttemperatuur in de buurt van het vriespunt ligt zodat men weet of er moet worden gestrooid. Sommige van deze weerstations in de Limburgse heuvels, op de Veluwe en in Twente en Drenthe staan beschut opgesteld in een dalletje vlak langs de weg en ook hier zien we al minima die soms wel 3 graden lager liggen dan het nabij gelegen KNMI-station.

In duingebieden staan uiteraard geen wegdekstations en wonen ook geen weeramateurs. We weten dat het in de duinpannen net als in dalletjes op de Veluwe, behoorlijk koud kan worden. Maar hoe koud is nooit gemeten. Daar brengen Karel en Pieter nu verandering in.

11 duinpannen

Op eigen kosten hebben de heren maar liefst 11 weerstations geplaatst op ‘perfecte’ plekjes in de in de Coepelduynen tussen Noordwijk en Camperduin. Daar horen ook de Kennemerduinen bij nabij Santpoort en Bloemendaal. De weerstations in Camperduin, Noordwijk en Wimmenum (tussen Bergen en Egmond) zijn automatisch af te lezen op internet, de andere weerstations zullen ze moeten bezoeken en op locatie moeten aflezen. De weerstations meten op 1,5 en 0,1 meter hoogte. Vanaf november komt ook Terschelling er nog bij met 3 duinpannen, waarvan 1 live-station.

Overal vorst in de nacht naar zondag

Na de koude nacht van zondag 10 oktober 2021, was het ’s ochtends spannend hoe laag de temperaturen zouden zijn geweest. Op het officiële meetpunt in Wijk aan Zee was de minimumtemperatuur 2,4 graden boven nul. Zelfs aan de grond vroor het niet met +0,7 graden. In het binnenland lukte dit wel, met -2,1 graden in het Achterhoekse Hupsel. In de omgeving van Wijk aan Zee was het nog zachter, zo daalde de temperatuur in de stedelijke gebieden van Alkmaar, Egmond en Bergen niet verder dan tussen 4,7 en 6,4 graden.

In de duinpannen was dat wel anders. Op alle weerstations daalde de temperatuur zowel op 1,5 meter als op klomphoogte onder het vriespunt. Zo werd het in Wimmenum -2,3 graden op 1,5 meter hoogte, aan de grond werd het -2,5 graden. Camperduin mat -2,0 graden en aan de grond zelfs -3,9 graden! Dit weerstation staat letterlijk nog geen 100 meter van het strand! Slechts 1 hele hoge duinwand scheidt de koudste duinpan van de zee, die juist relatief warm is.

Opmerkelijk is het verloop van de temperatuur. Zodra er een beetje wind komt te staan, mengt de lucht en kan het zeer snel opwarmen. Zo steeg de temperatuur in Wimmenum vlak na middernacht in zeer korte tijd van -1 naar +5, om vervolgens weer snel te dalen tot onder het vriespunt.

Duinpannen het koudst van Nederland

Het is aannemelijk dat we de koudste plekken dus niet in Twente of de Achterhoek vinden, maar in duinpannen vlakbij de Noordzee. Op normale waarneemhoogte was het in de duinpannen circa -2 graden. Dat is ruim 4 graden kouder dan het dichtstbijzijnde KNMI-station en maar liefst 7 graden kouder dan de temperatuur in de naastliggende dorpen. Verder was de koudste plek van Nederland weerstation Eelde (Drenthe) met 0,6 graden. Ook die waarde lag bijna 3 graden boven de waarde van Wimmenum.

Tijdens de regionale koudegolf afgelopen februari zagen we vergelijkebare omstandigheden. Hupsel in de Achterhoek was het koudste officiële weerstation met -16,2 graden, terwijl Wimmenum, bij Egmond aan Zee, op -20,5 graden uitkwam. Op de Posbank was afgelopen winter een vergelijkbaar onderzoek gaande, maar deze mislukte door teveel wind. Wat zou de temperatuur in de duinpannen zijn geweest op 27 januari 1942? In de Achterhoek werd in Winterswijk -27,4 graden gemeten. We zullen het nooit weten, maar voorlopig zijn Pieter en Karel nog niet klaar met hun onderzoek. Wordt vervolgd!